در ابتدای تشکیل حکومت اسلامی در مدینه ، مسلمانان با فراز و نشیب های زیادی روبرو بودند از این روی رسول خدا (ص) راهکارهایی را برای حفظ اتحاد میان قبایل مختلف ارائه کردند.
*وحدت مهاجرین و انصار
مهاجرین وانصار پرورش یافته ی دو محیط مختلف بودند، در طرز تفکر ومعاشرت فاصله ی زیادی با هم داشتند؛ اوسیان و خزرجیان که جمعیت انصار را تشکیل می دادند صدوبیست سال باهم جنگ کرده و دشمنان خونی همدیگر بودند و با این اختلافات ادامه حیات دینی وسیاسی مسلمانان به هیچ وجه امکان پذیر نبود ،ولی پیامبر (ص)تمام این مشکلات را با یاری خداوند خردمندانه حل نمود ، حضرت از طرف خدا مأمور شد که مهاجر وانصار را با یکدیگر برادر کنند؛ روزی در یک انجمن عمومی رو به هوا داران خود کرد وفرمود :«دو تا دوتا با یکدیگر برادردینی شوید». طبق بیان سیره ی ابن اسحاق پیامبر(ص)میان یارانش (از مهاجرین و انصار)پیمان برادری می بندد تا دوتن دو تن در راه خدا برادر می شوند. آنگاه دست علی بن ابیطالب(ع) را گرفته و فرمود: این برادر من است. بدین سان رسول خدا(ص) که سرور پیامبران و امام پرهیزگاران وفرستاده پروردگار عالمیان است و در میان بندگان خدا همتا وهمانندی ندارد با علی بن ابیطالب (ع)برادر می شود.
این پیمان برای یاران پیامبر چنان عزیز است که بعدها وقتی عمر بن خطاب دیوان حقوق مجاهدان را تدوین می کند وبلال می خواهد به شام رفته جهاد کند عمر ازاومی پرسد حقوقت را اَی بلال به که می سپاری؟ می گوید: به ابو رویحه، من هرگز از او جدا نخواهم گشت! به احترام وبه سپاس آن پیمان برادری که رسولخدا میان آن دوبسته است...
پیامبرباطرح اخوت وبرادری توانست وحدت اسلامی را تحقق بخشد ومسلمانان راازخطرات تهدیدکننده، حفظ نمودند.
* وحدت دینی
پیامبر اعظم (ص) برای تحقق بخشیدن وحدت امت اسلامی در سخنانش پس از فتح مکه درمسجد الحرام می گوید:«المسلم ادا مسلم والمسلمون هم ید واحد علی من سواهم تتکافوا دمائهم یسعی بذنبهم ادناهم.»
امام صادق(ع)نیزاین قضیه راشرح داده است: مسلمان برادر مسلمان است، به اوستم نمی کند واو را خوار نمی سازد و به اوخیانت نمی کند، برعهده مسلمانان است که نسبت به پیوند با یکدیگر و یاری رساندن در شفقت و مواسات با نیازمندان و مهربانی نسبت به هم بکوشند تا همانگونه که خدای عزوجل فرمانتان داده است نسبت به هم مهربان باشند و نسبت به گرفتاری ایشان که از چشم شما پنهان مانده اهتمام داشته باشند؛ چنانکه گروه انصار دردوران رسول خدا(ص)این چنین بودند». پیامبر(ص) می فرماید :«دست خدا با جماعت است وشیطان همگام با کسی است که با جماعت به مخالفت پردازد». چنان که ملاحظه می شود ایجاد حس مشترک دینی بین مسلمانان در کلام زیبائی آن حضرت کاملا مشهود است. البته رمز وحدت در روح انسان با ایمان ودیندار وجود دارد ، به گفته مولوی: «جان گرگان وسگان ازهم جداست/ متحد جانهای مردان خداست». پیامبر مسلمانان رابرادر همدیگر می داند وباید مثل دست واحد محکم و استوار ازجامعه توحیدی دفاع نمایند.
* حذف اشرافی گری
یکی از راهکارهای پیامبر اعظم (ص) در جهت تحقق وحدت امت اسلامی نفی نژاد پرستی، قوم گرائی و تبعیض های ناروا بود؛ زیرا با ظهور اسلام درمیان اعراب مسئله نژاد پرستی وتفاخر به قبیله، فراوان وجود داشت. پیامبراعظم(ص) در راستای برقراری وحدت اسلامی، زید بن حارثه را فرمانده سپاه اسلام، بلال حبشی را مؤذن ویژه قرارمی دهد و ازسلمان فارسی ایرانی تجلیل می کرد وبه او مقام ومنزلت والا می بخشید تا به این ترتیب هم با تبعیض های موجود به مبارزه برخیزد وهم بتدریج ارزش های الهی را ملاک منصب ها ومنزلت های اجتماعی معرفی نماید.
پیامبر(ص) آشکارا اعلام می کند آن غلام حبشی واین سید قریشی (هردو) نزد من یکسان هستند و بدین سان آن حضرت منادی برحق مساوات اسلامی و بنیان گذار وحدت امت اسلامی است.
پیامبر اکرم(ص) درروایتی افتخار به اقوام گذشته را بی ارزش می خواند ومی فرمود: «آنانکه بقومیت خود تفاخر می کنند این کار را رها کنند وبدانند که آن مایه های افتخار ،جز ذغال جهنم نیستند واگر آنان دست ازاین کار نکشند نزد خدا از جعلهایی که کثافت را با بینی خو د حمل می کنند پست تر خواهند بود.»